بزرگنمايي:

خبریزد- شهرستان اردکان در 60 کیلومتری شمال غرب استان و در حاشیه کویر نمک  دارای سه بخش «مرکزی»، «خرانق» و «عقدا» و پنج دهستان به نام های محمّدیه، زرّین، رباطات، عقدا و نارستان و 117 آبادی دارای سکنه و 257 آبادی خالی از سکنه است.

اردکان از دو واژه «ارد» و«کان» به معنای سرزمین مقدس تشکیل شده است چرا که از گذشته موطن علما و حکما بوده و به نوعی به «یونان کوچک» نیز اشتهار یافته است.

بافت تاریخی داخل حصار اردکان یکی از بزرگترین بافت ‎ های خشتی استان یزد است که مساحتی بالغ بر 50 هکتار دارد. این بافت دارای 12 محله و 12 دروازه بوده است که تنها چهار برج از آن دروازه ها باقی مانده است.

از شاخصه های بافت تاریخی اردکان، بازار، مساجد تاریخی، آب انبارها، حمّام های فراوان و خانه هایی است که فضای بهشت گونه آنها انسان را به وجد می‌آورد و کوچه هایی با ساباط ها و دربندهای فراوان که سایه سار امنی برای انسان کویرنشین از گرما و سرما است.

 این بافت که از سالم ترین بافت های قدیمی کشور است، از نظر معماری دارای ارزش فراوان است و اکثر خانه های رجال و بزرگان در این بافت قرار دارد.

می ‎ گویند اردکان با مدل یکی از صور آسمانی طرح ریزی شده و آن ستاره اسد یا شیر خفته است. به این صورت شواهد نشان می دهد که اردکان از ابتدا به صورت شهر بنا شده چرا که مردمانش با ارزش ها و باورهای مشترک دست به ساخت آن زده اند و آن را از همان ابتدا دیدارگاه دیده اند. رونق این شهر را باید از قرن هفتم هجری به بعد جستجو کرد.

از مهمترین آثار تاریخی و طبیعی این شهرستان را می توان به موارد زیر اشاره کرد؛

چک چک (پیر سبز):

این زیارتگاه که در 68 کیلومتری شمال غرب شهر یزد، در دامنه کوهی به همین نام در شهرستان اردکان واقع شده است، مورد احترام زرتشتیان ایران و جهان است و پنج شبانه روز در سال از تاریخ 24 تا 28خرداد ماه، به نام وقت زیارت آن انتخاب شده است و بازدید و سکونت در این پنج روز ویژه زرتشتیان است و در بقیه روزهای سال، یکی از قطب های مهمّ گردشگری استان یزد محسوب می شود.

زیارتگاه پرجاذبه ای است که در میان صخره ها و بر بلندای کوه، شکوه و منظره‌ی زیبایی دارد. از آنجا که قطره های آب از روی کوه های سخت آن همواره در حال چکیدن است به «چک چک» معروف شده است.

بر دیواره سنگی آبشار این زیارتگاه، گیاه «سیاوشان» روییده و قطرات آب با جلوهای خاص از آن عبور کرده و در داخل حوض سنگی زیر آن جهت شرب زایران ذخیره می شود.

زرتشتیان به این مکان «پیرسبز» می گویند و معتقدند شاه دخت ساسانی به نام «حیات بانو»، دختر یزدگرد سوم، در حمله اعراب به این محل پناه آورده و غیب شده است.

مجموعه ای از بناهای اقامتی زائران و آب انبارهای در دامنه و بالای صخره و زیارتگاه، ساختمان های اصلی این زیارتگاه را تشکیل داده است.

پیر هریشت:

این زیارتگاه زرتشتیان در 90 کیلومتری غرب یزد و در شهرستان اردکان واقع شده است. «پیر هریشت» به باور زرتشتیان، پناهگاه و محل غیب شدن کنیز یکی از دختران یزدگرد ساسانی است که نامش «مروارید» بوده است.

نام دیگر او را «گوهربانو» نیز گفته اند و گویند در حمله اعراب به اینجا پناه آورده است. این مکان محترم و مقدّس یکی از زیارتگاه های دیگر زرتشتیان است.

پارس بانو:

یکی دیگر از زیارتگاه های مهمّ زرتشتیان است که در 112 کیلومتری شمال غرب یزد و در روستای «زرجوع» نزدیک عقدا واقع است. این زیارتگاه به اعتقاد زرتشتیان، محلّ غیب شدن شهبانوی پارس به هنگام حمله اعراب بوده است.

قدیمی ترین آثار این زیارتگاه سنگ نوشته نصب شده در ورودی آن است که قدمتش به دوره صفوی می رسد. «خاتون بانو»، «پارس بانو» یا «بُونو پرس» نام های دیگر این زیارتگاه است.

«پیر نارِسون» یا «پیر نارستانه» یکی دیگر از زیارتگاه های مورد احترام زرتشتیان است که در 31 کیلومتری شرق یزد در ارتفاعات میان یزد و خرانق در پشت «كوه دُربید» واقع شده است. دخمه های دوگانه‌ی شریف آباد نیز از بناهای تاریخی زرتشتیان در این شهرستان است.

خرانق:

روستای خرانق بر سر راه یزد به خراسان قرار دارد كه یکی از ایستگاه ‎ های کاروانی قدیم بوده است و قدمت آن احتمالاً به پیش از اسلام می رسد.

خرانق به صورت ده دژ کهن است که در میان حصار و برج ها محصور شده و تمام روستا در این قلعه ساخته شده است.

خانه های مسکونی در دو طبقه، مسجد، حسینیّه، بازارچه، کوچه های روباز و سرپوشیده که از خشت و گل و گاه چوب بنا شده اند، فضای منسجم قلعه را تشکیل می دهد. قدمگاه امام رضا (ع)، کاروانسرا و زمین های کشاورزی در پیرامون دژ قرار دارد.

قدمت خرانق قدیمی تر از شهر یزد است، نام اصلی آن خورنق بوده و زرتشتیان در آن می زیسته اند. قلعه خرانق که به صورت دهکده ای است در حصارهای بسیار بلندی محصور است و دور تا دور حصار خندق قرار داشته و شش برج نیز برای نگهبانی در اطراف قلعه متّصل به دیوارها تعبیه شده است.

در داخل قلعه آذوقه و علوفه و همچنین دو آسیاب آبی و مسجد و حمّام قرار داشته و اهالی می توانسته‌اند در صورت لزوم برای مدتی در داخل قلعه مقاومت کنند. این قلعه دارای دو دروازه است که یکی را دروازه‌ی بالا و دیگری را دروازه‌ی پایین می خوانند.

آنچه در این بافت بسیار دیدنی و جالب توجه است کوچه های کج و معوج آن است که طبق روال کوچه های شهرهای باستانی ایران ساخته شده و نمایانگر قدمت خرانق است. خانه های داخل قلعه معمولاً دو طبقه یا بیشتر است که طبقه زیرین برای نگهداری حیوانات و طبقه فوقانی جهت سکونت اهالی بوده است.

در وسط قلعه خرانق و در کنار حسینیّه مسجد جامع قرار دارد. این مسجد دارای شبستانی مربع و صحنی چندضلعی است.

در بالای این مسجد منار جنبان آجری بلندی تعبیه شده که از مرتفع ترین بنای منطقه است و در قدیم از آن به عنوان برج دیده بانی و فانوس خانه استفاده می شده است. قطر این منار جنبان بیش از دو متر و ارتفاع آن از سطح پشت بام نزدیک به 15 متر است و به راحتی با دست می توان آن را به حرکت درآورد. در داخل آن دو راهپله‌ی مجزّا برای رفت و برگشت قرار دارد و از سه طبقه  تشکیل شده است.

در داخل مسجد اثری از معماری قابل توجه یا چیزی که بتوان از روی آن تاریخ بنای مسجد را مشخص نمود دیده نمی شود ولی آنچه مسلم است، بنای مسجد مربوط به قرن دهم قمری است.

عقدا:

روستای تاریخی و کهن عقدا در 40 کیلومتری شمال غربی اردکان، در کنار جاده یزد - تهران قرار گرفته که قدمت آن را معاصر با میبد می دانند و ساخت آن را به «عقدار» یکی از سرهنگ های «یزدگرد» نسبت می دهند.

این روستای دیدنی و تاریخی دارای آثار کهن بسیاری است که هر یک از آنها به نوبه خود ارزش تاریخی زیادی دارد که از مهمترین این آثار را می توان به رباط خرگوشی اشاره کرد.

بیابان خرگوشی بر کناره شرقی و جنوبی باتلاق گاوخونی واقع است. در این بیابان، بر سر راه قدیم یزد به اصفهان که در عصر صفوی بازسازی شده، کاروانسرایی خوش‌طرح به نام «رباط خرگوشی» قرار دارد.

این بنا از آثار «شاه عبّاس صفوی» است و در کتاب «عالمآرای عبّاسی» هم از آن یاد شده است. بنا از سنگ و آجر و با ابعاد 80×80 متر است. در بدنه آن، پنج ستون برج‌نما بنا شده و اصطبل، حجره ها، صفّه ها و مخزن آب که به صورت آب انبار تعبیه شده قسمت های مختلف این بنای تاریخی را تشکیل می دهند.

نفیس ترین اثر باقیمانده در این رباط کتیبه ای به خط «علیرضا عبّاسی»، خوشنویس مشهور عصر صفوی به تاریخ 1023 هجری قمری است که بر پیشانی رباط میان شاهنشین در سر در ورودی می درخشد و متن آن در سال 1023 نوشته شده است.

بازار چارسوق یا زرّین:

توانمندی و هنر معماری کویر در عصر صفوی، بازاری مسقّف با طولی نزدیک به یک کیلومتر را در شهر زینت داده که امتداد آن از دروازه‌ی جنوبی شهر(بازار نو) تا دروازه شمالی (کوشکنو) ادامه داشته و چارسوق زیبای آن زمانی بزرگترین چارسوق جنوب کشور محسوب می ‎ شده است اما امروز تنها از آن همه شکوه، دو راسته کوچک با بناهای جانبی آن از دوران قاجاریّه به یادگار مانده است.

بازار چارسوق به عنوان شریان اصلی حیات بافت قدیم نقش آفرین بوده که هماکنون بازماندهی این بازار راسته اصلی آن است که در آن آب انبار تاریخی رباط، حمّام تاریخی بازار، مسجد جامع و بخش هایی از بازار که به شکل طاق و تویزه اجرا شده اند، باقی مانده است.

در طول بازار یک رشته قنات به نام «قنات نیلی» در جریان بوده که کمترین مزیّت آن استفاده‌ی بازاریان و مردم شهر و خنک نگه داشتن بازار بوده است.

بازاری که 400 سال در برابر آفتاب کویر و طوفان و باران مقاومت کرد، سرانجام در سال 1338 در برابر کلنگ و تیشهی تجدّدطلبان از پای درآمد.

دربند صدرالفضلا:

دربند صدرالفضلا با قرار گرفتن چهار غرفه کوچک در چهار گوشه آن، از شکل مربع به شش ضلعی تبدیل شده و با ستون ها و سرستون هایی نماسازی شده است. قوس های آجری نیز به سبک حسینیّه ها در دو طرف آن کار شده است. ویژگی متفاوت این دربند روباز بودن آن است که از آثار دوران قاجار است.

دربند مجدالعلماء:

دربندی است متعلّق به دوره قاجار که در آن خانه «مجدالعلماء» قرار گرفته و از همین رو به این نام معروف است.

دربند پس از هشتی، به معبری می رسد که دو طرف آن سکّوی نشیمن است. سقف آن به صورت طاق و تویزه است و زیبایی دربند در کلاه فرنگی روی هشتی است که با طرح شمسه گچکاری شده است.

خانه آیت اللّه خاتمی:

از جمله خانه های تاریخی اردکان با کمتر از 100 سال قدمت است. بادگیرهای مرتفع، اتاق های سه دری، تالار و حیاط فضاهای اصلی خانه را تشکیل می دهد.

این مکان که خانه‌ی آیت الله فقید سیّد روح الله خاتمی (ره) بوده، اکنون به «موزه رجال» تبدیل شده و از جمله واحدهای تحت پوشش نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردکان است.

مسجد جامع:

تاریخچه‌ی این مسجد به استناد از زیلوی بافته شده به تاریخ 1038 هجری قمریباز می‏گردد. این مسجد مشتمل بر ایوانی بلند جلوی غرفه ها، گرم خانه با طاق و تویزه و قوس های بلند است که در پیرامون صحن ساخته شده اند.

مسجد زردُگ:

مسجد زردُگ در خارج از شهر اردکان، در میان کشتزارها، در جوار روستای قدیمی زردُگ قرار دارد. این مسجد کهن به سبک مساجد قرن 5 و 6 هجری است. از گنبدخانه کوچک و محراب گلین، شبستان و صحن کوچک تشکیل شده و در این مسجد ارزشمند کمترین دخل و تصرّف پدید آمده است.

مسجد حاج محمد حسین:

اوّلین مسجد آجری شهر یادگاری از دوران صفوی است که با مال التّجاره‌ی «حاج محمدحسین حاج علی اشرف» تاجر اردکانی که از تجارت در هند به دست آورده بود و به دست استاد «حسین معمار» بنا شد.

بادگیر هشت وجهی مسجد که زیباترین بادگیر شهر محسوب می شود، بر فراز بام مسجد خودنمایی می کند. مسجد تنها چیزی نیست که به همّت این مرد بنا شده است، مدرسه، بازار، چهار سوق کوچک، تیمچه و آب انبار از دیگر وقفیّات ایشان در مجموعه حاج محمد حسین است. محراب آجرکاری این مسجد از شاهکارهای هنر معماری محسوب می شود.