چاپ

یزد آنلاین - یزد - زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد یکی از بناهای تاریخی این شهر تاریخی است که با حدود هشت قرن قدمت، در محله قدیمی فهادان و در مجاورت بقعه 12 امام قرار دارد.
این بنای ارزشمند تاریخی 23 اسفند سال 1346 با شماره 770 برای مراقبت و حفاظت در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
کارشناسان بر این عقیده اند که این بنا در سال 631 هجری قمری توسط عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی بنیان نهاده شد و در سال 705 هجری قمری توسط پسران او، مجدالدین حسن و شرف‌ الدین علی تکمیل شد.
این بنا که بیشتر به مدرسه شباهت دارد تا زندان، بیش از 700 سال پیش محل تدریس بود و نشست های بحث و بررسی بزرگان و علما در این مکان برگزار می شد.
گفته می شود نام زندان اسکندر در نتیجه حضور گروهی از تبعیدیان اسکندر مقدونی به یزد به وجود آمد و عوامل دیگری از جمله ویژگی های اقلیمی، دوردستی و دور افتادگی این شهر از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد گذشته بر شهرت آن افزود.
در بخشی از دیوان حافظ بیتی در مورد زندان اسکندر به چشم می خورد: « دلم از وحشت زندان اسکندر بگرفت/ رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم».
برخی دیگر براین باورند که اسکندر مقدونی، در زمان حمله به ایران، این ساختمان را به عنوان زندان بنا کرد که در گذر زمان به مدرسه تغییر کاربری پیدا کرد.
در این رابطه در افسانه ها آمده که اسکندر پس از ورود به ایران، در کثه (نام قدیمی مرکز یزد) قلعه ای برای زندانیان و بازماندگان دولتی ساخت و به همین دلیل در دوره اسلامی، شهر یزد به کنایه به زندان اسکندر مشهور می شود.
معین الدین نظری یکی از مورخان قرن نهم هجری قمری، معتقد است یزد توسط ضحاک ساخته شد، بنای زندان اسکندر را متعلق به ضحاک می داند که در آن زمان با عنوان زندان ضحاک شناخته می شد.
پس از تبدیل این بنا به ویرانه ای، گودالی در یکی از قسمت های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه چاله می پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی تر از پیش شد.
در جریان مرمت و مطالعات کارشناسان مشخص شد، فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمد و به جای آنکه نشانی از زندان باشد، می تواند به عنوان گواهی در باره هوش و ذکاوت ایرانیان در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین بیابانی در نظر گرفته شود.
اکثر کارشناسان کاربری زندان را برای این بنا رد کردند و معتقدند که زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود نداشت و یا اگر هم بود، به صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.
در کتاب یادگارهای یزد نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است.
احتمال می رود که زندان اسکندر امروزی بقایای یکی از خانه های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده بقعه قبور آنها باشد.
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه بنایی با معماری آذری است؛ شیوه آذری یا آذربایجانی، سبکی منسوب به آذربایجان است که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت و با عنوان سبک مغول یا ایرانی - مغولی نیز شناخته می شود.
در این بنا از تزئینات کاشی کاری استفاده نشد و تنها خشت در ساخت این بنای ساده و زیبا به کار رفت اما به دلیل مرمت گنبد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت آجر نیز مشاهده می شود.
ساخت این بنا در 2مرحله صورت گرفت؛ در مرحله نخست، گنبد خانه قدیمی آن همزمان با حمله مغولان، برای آرامگاه ساخته شد و مدرسه ای در کار نبود.
در مرحله دوم حدود 100 سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، ساخت یک مدرسه توسط نوه سازنده نخست گنبد، در کنار آن صورت می گیرد و سپس درگاهی از مدرسه به گنبدخانه باز می شود.
ظاهر این ساختمان از کوچه بسیار ساده با یک در ورودی کوتاه است و تنها قسمت چشمگیر آن گنبد مرتفع 18 متری آن است که بازدیدکنندگان را به درون می کشاند.
این گنبد از خشت خام است و تزئیناتی از جمله گچبری و نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی به آن زینت داد که امروزه تنها قسمت هایی از آن بر روی گچ سفید به چشم می خورد.
از کتیبه های بر روی دیوارها اثری دیده نمی شود اما بنا بر شواهد خطوط آن کوفی و شبیه به بناهایی همچون مدرسه شاه کمالیه و بقعه فهادان یزد است.
شبستان بنا، محرابی را در میان خود دارد و در اطراف صحن یا حیاط، رواق هایی به چشم می خورد که در قسمت ضلع غربی بزرگتر است و در کنار آنها محرابی از گچ وجود دارد.
رواق به فضایی مسقف و ستون دار اطلاق می شود که حداقل در یک طرف مسدود باشد و انسان را از تماس با بارش و تابش نور آفتاب حفظ کند.
در حیاط علاوه بر اینوانچه های کوچک جلوی اتاق ها، چهار ایوان بلندتر نیز وجود دارد که بنا را به صورت چهار ایوانی درآورده است.
علاوه بر رواق ها، عنصر دیگری که در فضای صحن دیده می شود، پایابی با 38 پله به عمق 2.8 متر از سطح زمین است که دسترسی به آب قنات را ممکن می سازد.
چاه آبی با قطر دهانه 2متر در وسط حیاط وجود دارد که به سردابی به عمق پنج متر منتهی می شود و کف سرداب نیز حوضی قدیمی به عنوان یکی از آثار به جای مانده از بنای اولیه ساختمان، وجود دارد.
در گوشه ای از حیاط اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده می شود که می توان وارد آن شد و از خنکای نسیم بادگیر بر فراز آن لذت برد.
بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند.
در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، 2 مناره رفیع و باغچه ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام در رو بروی بنا واقع شده بود.
در این محل موزه ای نیز بنا شده که کتیبه ها و سنگ قبرهایی در آن نگهداری می شود.
در قسمتی دیگر تخت هایی برای پذیرایی وجود دارد که می توان لحظه ای بر روی تخت ها نشست و با جرعه ای نوشیدنی خنک یا گرم، جان را تازه کرد.
گردشگران همچنین می توانند از فروشگاه کوچک و رنگارنگ این بنا صنایع دستی خریداری کنند.
با توجه به موقعیت جغرافیایی زندن اسکندر و قرارگیری آن در محله تاریخی فهادان یزد، گردشگران می توانند از سایر جاذبه های تاریخی شهر در این منطقه نیز دیدن کنند.
یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه های زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها اشاره کرد.
یزد با عناوینی چون به شهر بادگیرها، کار، کاریز و کاهگل، دارالعباده، دوچرخه ها و شهر قنات، قنوت و قناعت آتش و آفتاب معروف است.
7532 / 2047/
irnayazdd@