خانه‌هاي تاريخي که تعداد آنها در استان يزد کم نيست، همواره به عنوان يکي از زيباترين عرصه‌هاي تبلور معماري اصيل ايراني مطرح بوده‌اند و اغلب مسافران و گردشگران، مشتاق بازديد از خانه‌هاي تاريخي هستند.
بافت قديمي و تاريخي يزد، از مناطقي است که حداقل 140 خانه و عمارت تاريخي ثبت شده در آن وجود دارد و بسياري از آنها مورد توجه ويژه گردشگران است.
خانه‌هاي تاريخي يزد به لحاظ نوع معماري و بهره‌مندي از سازه‌هاي داراي کاربري متناسب با اقليم منطقه، در نوع خود بي‌نظير هستند و بادگيرها، حوض‌هاي فيروزه‌اي، استفاده از خشت و گل، گچ‌کاري‌هاي منحصر به فرد، اتاق‌هاي سه دري و پنج دري، شيشه‌هاي رنگي، استفاده از چوب به جاي فلز و .... علاوه بر اينکه زيبايي قابل توجهي به خانه‌هاي قديمي و تاريخي يزد داده‌اند، زندگي در شرايط آب و هوايي اين استان کويري را براي مردمان آن سهل‌تر کرده است.
بسياري از اين خانه‌ها از آنجا که به لحاظ معماري از غناي بيشتري برخوردار بوده و هستند يا اينکه متعلق به افراد سرشناس و بزرگان شهر بودند، شاخص شدند و ميراث فرهنگي اقدام به ثبت ملي آنها کرده است.
اکنون در بافت تاريخي يزد گرچه خانه‌هاي زيباي بسياري در معرض ديد مردم قرار گرفته و از آنها به عنوان گنجينه‌اي ارزشمند نگهداري مي‌شود اما نمي‌توان از خانه‌هاي در معرض تخريب در اين بافت نيز غافل بود.
نگهداري از چند مورد انگشت شمار از خانه‌هاي تاريخي يزد به شکل اصولي
در بافت تاريخي يزد تعداد محدودي از خانه‌ها از جمله خانه لاري‌ها، خانه کلاهدوز، خانه وزيري و چند خانه تاريخي ديگر سرپا و پويا هستند اما بسياري ديگر از خانه‌هايي که اتفاقا ثبت تاريخي نيز شده‌اند، در معرض نابودي قرار گرفته و برخي از آنها اکنون به تلي از خاک تبديل شده‌اند.
خانه ملک‌ثابت، خانه عرب مازار و تعدادي ديگر از خانه‌هاي تاريخي ارزشمند از جمله بناهايي است که مورد تخريب قرار گرفته‌اند و ميراث فرهنگي طي سال‌هاي قبل در واقع نتوانسته براي نجات اين خانه‌ها کاري انجام دهد.
اين خانه‌ها که در دل بافت تاريخي يزد قرار دارند اکنون به محل انباشت زباله و نخاله‌هاي ساختماني تبديل شده‌اند و برخي ديگر از آنها نيز پاتوق معتادان و سارقان شده و علاوه بر نازيبايي که به بافت تاريخي داده‌اند، امنيت اين منطقه را نيز در معرض خطر قرار داده‌اند.
خانه‌هاي تاريخي در کوچه پس کوچه‌هاي يزد مورد غفلت قرار گرفته‌اند
يکي از کارشناسان ميراث فرهنگي در اين زمينه اظهار داشت: متاسفانه ميراث فرهنگي تنها تعداد محدودي از خانه‌هاي تاريخي را مورد مراقبت قرار داده و به آنها رسيدگي مي‌کنند و اين خانه‌ها اغلب به قول معروف در چشم هستند و خانه‌هايي که در کوچه و پس کوچه‌ها واقع شده‌اند، مورد غفلت قرار گرفته‌اند.
عليرضا محبوب عنوان کرد: برخي از خانه‌هاي تاريخي نيز اکنون به عنوان اداره از آنها استفاده مي‌شود که از آن جمله مي‌توان به اسکان مرکز اسناد و کتابخانه ملي استان يزد در خانه لاري‌ها اشاره کرد.
وي تصريح کرد: گرچه اسکان يک اداره سبب شده تا هم امنيت کامل براي آن اداره در اين خانه‌ها برقرار نباشد و هم شکل ظاهري بنا اندکي دچار تغيير و تحول شود اما در عوض حداقل سبب شده تا شاهد فروپاشي بناي آن نباشيم.
عدم سکونت و سرکشي به خانه‌هاي تاريخي عامل اصلي تخريب
محبوب خاطرنشان کرد: عدم سکونت در يک خانه، عامل اصلي تخريب آن است و به نظر مي‌رسد مسئولان بايد فکري اساسي به حال اين موضوع کنند تا هم خانه‌ها تخريب نشود و هم بافت تاريخي به محل امن سارقان و معتادان در حالت بهتر، محل سکونت اتباع بيگانه تبديل نشوند.
البته بسياري از خانه‌هاي تاريخي نيز در يزد پابرجا هستند اما در داخل خانه‌ها تغييراتي اعمال شده که معماري آن را به ريخته که از آن جمله مي‌توان به تخريب بادگيرها در اغلب موارد اشاره کرد.
بادگيرهايي که يکي پس از ديگري تخريب مي‌شوند
اين روزها کولرهاي آبي و گازي هم ديگر جوابگوي گرماي شهر يزد نيست چه برسد به بادگيرها به همين دليل از آنجا که ساکنان اين خانه‌ها ديگر نمي‌توانند از همه عناصر نظير حوض زير بادگير استفاده کنند، به تخريب بادگير روي آورده‌اند و به گفته خودشان حداقل از اين طريق از ورود بيشتر خاک و غبار جلوگيري مي‌کنند.
يکي ديگر از کارشناسان ميراث فرهنگي نيز در مورد تخريب خانه‌هاي تاريخي به فارس گفت: اغلب خانه‌هايي که تخريب مي‌شوند شرايطي دارند که ميراث فرهنگي نمي‌تواند براي بازسازي و مرمت آن وارد شود و نياز به حضور مالک است.
محمدرضا قانع عنوان کرد: بسياري از خانه‌هايي که اين روزها خبر از تخريب آنها مي‌رسد، مالک مشخصي ندارند و مالکان آنها اين خانه‌ها و وارثان آنها، خانه‌ها را رها کرده و در شهرهاي ديگر سکونت دارند.
ميراث فرهنگي براي مرمت خانه‌هايي که در مالکيت سازمان نيست محدوديت دارد
وي افزود: ميراث فرهنگي نيز براي مرمت بناهايي که در تملک اين سازمان نيست، با محدوديت‌هايي مواجه است و تنها مي‌تواند بخشي از هزينه‌هاي تعمير و مرمت را در قالب طرح‌هاي حمايتي پرداخت کند.
قانع تصريح کرد: در کنار هم قرار گرفتن خانه‌هاي تاريخي و خانه‌هاي قديمي نيز مشکلي براي خانه‌هاي تاريخي است زيرا بسياري از خانه‌هايي که اکنون در بافت تاريخي و قديمي يزد قرار دارند، ارزش تاريخي ندارند و از آنجا که فرسوده شده‌اند، بدون ضابطه خاصي تخريب و بازسازي مي‌شوند که اين تخريب‌ها مي‌تواند براي خانه‌هاي همجوار تاريخي، مشکل‌ساز باشد.
وي عنوان کرد: البته عمده بناها و عمارت‌هاي تاريخي تخريب شده در يزد به دليل عدم سکونت در آنها و عدم سرکشي مالکان آنها تخريب و به تلي از خاک تبديل شده‌اند.
تغيير کاربري راه نجات خانه‌هاي تاريخي
اين کارشناس ميراث فرهنگي تصريح کرد: به نظر مي‌رسد بهترين کار براي احياي خانه‌هاي تاريخي، تغيير کاربري آنهاست و لازم است ميراث فرهنگي در اين زمينه وارد عمل شود.
وي عنوان کرد: اگر در فراخواني مالکان اين خانه‌ها فراخوانده شوند يا اقدامات قانوني در اين زمينه انجام شود، مي‌توان با واگذاري اين خانه‌ها به سرمايه‌گذاران، از اين خانه‌ها به عنوان هتل‌هاي سنتي و .... استفاده کرد کما اينکه اکنون در بافت تاريخي يزد چند خانه تاريخي چنين کاربري پيدا کرده‌اند و ضمن اينکه معماري اصيل ايراني را به نمايش گذاشته‌اند، فضايي خاص براي مسافران، گردشگران و حتي مردم بومي يزد ايجاد کرده‌اند.
آنچه مسلم است، رها کردن خانه‌هاي تاريخي به حال خود، نتيجه‌اي جز تخريب به دنبال نخواهد داشت و مسئولان ميراث فرهنگي بايد هرچه سريع‌تر با اقدامات قانوني و اصولي، فکري براي اين سرمايه‌هاي ارزشمند معنوي کنند تا بافت تاريخي يزد همچنان بافتي پويا باقي بماند.